کتاب کودک اولویتی برای سیاستگذاران فرهنگی نیست - بارازعلی

برای سفر با تور ارزان پوکت همراه ما باشید. هیچ جا بهتر از سواحل زیبای تایلند نمیتواند خستگی را از تن شما بدر کند و تجربه آرامش را به شما بدهد.

به گزارش گروه رسانه های خبرنگاران، درباره تاریخ ادبیات کودک در دنیا و ایران دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. بعضی مفهوم کودکی و توجه به این مقطع از زندگی انسان را مفهومی مدرن و برخاسته از تحولات فکری و اجتماعی در اروپای پس از رنسانس می دانند که پس از شکل گیری، سبب پیدایش مفهوم جدیدی به نام ادبیات بچه ها شده است. اما گروهی دیگر اعتقاد دارند همچون هنر و ادبیات که در همه دوره های تاریخی متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی نمودهایی داشته اند، ادبیات کودک هم هرچند به اشکالی متفاوت و محدود، عمری چندهزار ساله دارد.

پس از اختراع صنعت چاپ، زبان فارسی اولین زبان غیراروپایی بود که چاپ شد. چاپ کتاب به زبان فارسی در اروپا بیش از استقرار صفویان در ایران تجربه شده بود. در دوره زندیان و همزمان با به قدرت رسیدن انگلیسی ها در هندوستان، چاپ کتاب های فارسی در هند گسترش چشمگیری یافت. اما چاپ کتاب به زبان فارسی و در داخل ایران از دوره فتحعلی شاه قاجار شروع شد و یکی دو دهه بعد و از زمان محمد شاه قاجار چاپ افسانه ها و قصه های عامیانه رایج به شکل شفاهی و همچنین منابع مکتوب مورد استفاده در مکتبخانه ها چاپ شدند.

در منابع تاریخی داریم که عملا این خود یحیی دولت آبادی بود که پرونده بابی گری و جریان ازلی در ایران را بست و این نشان از گرایش های شیعی او دارد

کمی بعد ودر اواخر قرن 13 قمری و در میانه های حکومت ناصرالدین شاه اولین آثار جدید ادبیات کودک (که همان ادبیات عامیانه و شفاهی موجود نبودند و توسط نویسندگان معاصر خلق شده بودند) به شکل ترجمه و تالیف چه در قالب کتاب و چه در کسوت مطبوعات منتشر شدند.

گرچه تا سرانجام دوره قاجار چندصد کتاب بچه هاه در ایران منتشر شد اما این آثار به نحو شگفت آوری در دوره پهلوی نادیده گرفته شده و مغفول ماندند. در متون نظری و منابع ادبیات کودک دوره پهلوی همه جا شکل گیری ادبیات کودک در ایران به دوره رضاشاه و به نویسندگانی چون جبار باغچه بان، صبحی مهتدی، عباس یمینی شریف و... نسبت داده شد. در حالی که امروز به روشنی می دانیم حدود هشتاد سال قبل از به تخت نشستن رضاشاه، چاپ کتاب های بچه ها در ایران شروع شده بود.

طرح گنجینه تاریخ ادبیات بچه ها ایران با هدف شناسایی، معرفی و تحلیل گزیده کتاب های ادبیات کودک ایران در دوره قاجار در برنامه های انتشارات مدرسه (وابسته به وزارت آموزش و پرورش) نهاده شد.

در گام اول این طرح تعداد 14 عنوان کتاب بازنشر و در تیرماه سال 1398 رونمایی شد. پس از آن و در گام دوم 12 عنوان کتاب دیگر در دستور کار نهاده شد که به احتمال زیاد تا نمایشگاه کتاب سال 1399 در دسترس مخاطبان قرار می گیرند.

حال و هوای دوره قاجار و فضای مشروطه این باور را به طور جدی و اساسی در میان روشنفکران و اهالی دلسوز فرهنگ بوجود آورده بود که راه نجات کل کشور توجه به بچه ها و تعلیم و تربیت آنها به عنوان آینده سازان کشور است

در میان 14 کتاب مرحله اول این طرح بعضی کتاب های مهم در تاریخ ادبیات کودک ایران به چشم می خورد. برای نمونه می توان تادیب الاطفال را اولین مجموعه داستان مدرن ادبیات کودک ایران نامید و یا مثنوی الاطفال اولین نمونه تلخیص و ساده سازی متون کلاسیک ادبی برای بچه ها است. کتاب علی اولین کتاب درسی دینی و کتاب احمد اولین رمان نوجوانانه است. تسهیل التعلیم یکی از اولین فارسی آموزهای مدارس جدید است و چرا به این جهت از اولین نمونه ها از کتاب های علوم.

بازنشر هرکدام از این کتاب ها با مقدمه ای پژوهشی و تفصیلی به قلم یکی از پژوهندگان نام آشنای ادبیات کودک و یا تاریخ نشر همراه بوده است. بعضی از این نویسندگان عبارتند: حمیدرضا شاه آبادی، نرگس پدرام، مسعود کوهستانی نژاد، اسفندیار معتمدی، محمدجواد احمدی نیا، پیوند فرهادی، محمود برآبادی و...

دبیر این مجموعه سیدعلی کاشفی خوانساری از چهره های سرشناس و از نویسندگان و منتقدان ادبیات بچه ها و نوجوان است که نیمی از یکصدعنوان کتاب های چاپ شده اش به مباحث نظری و تاریخی ادبیات کودک اختصاص دارد. کتاب علی نوشته یحیی دولت آبادی (صاحب کتاب چهار جلدی حیات یحیی و از مهم ترین کوشندگان بیداری ایرانیان در هنگامه مشروطه خواهی) است که در این مجموعه با پژوهش و تصحیح و گردآوری سیدعلی کاشفی خوانساری با شمارگان هزار نسخه، 264 صفحه و بهای 35 هزار تومان زمستان سال گذشته ( 1397) در دسترس مخاطبان نهاده شد. با کاشفی خوانساری گفت وگویی داشته ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد.

متن کتاب علی به نسبت دیگر متون دوران قاجار زبان ساده ای دارد و البته واقعا هم تاثیرگذار است. می دانیم که یحیی دولت آبادی از روشنفکران اثرگذار در انقلاب مشروطه بود و البته یکی از کوشندگان مساله آموزش و پرورش در ایران. به چه دلیل این چهره با آن پیشینه علمی به نگارش کتاب کودک روی آورد؟

تلقی از مفهوم کودکی در ادوار مختلف متفاوت بوده است. اگر امروزه متنی از دوران قاجار به نظر ما ثقیل است، باید این را درک کنیم که این متن متناسب با روزگار خود و سلیقه مخاطبان آن دوران بوده است. همین اتفاق ممکن است برای کتاب های کودک امروز هم بی افتد. یعنی چند دهه بعد ممکن است عده ای ایراداتی را به متون امروز از نظر زبانی و... وارد نمایند.

حال و هوای دوره قاجار و فضای مشروطه این باور را به طور جدی و اساسی در میان روشنفکران و اهالی دلسوز فرهنگ بوجود آورده بود که راه نجات کل کشور توجه به بچه ها و تعلیم و تربیت آنها به عنوان آینده سازان کشور است. به همین دلیل اهتمام جدی به تاسیس مدارس برای بچه ها و نوجوانان و همچنین خواندنی های آنان داشتند. به همین دلیل هم تاثیرگذارترین چهره ها که در انجمن معارف هم حضور داشتند، به حوزه تالیف کتاب کودک ورود می نمایند و بانی راه اندازی مدرسه می شوند.

در این دوران اگر ما هر برنامه ای در حوزه فرهنگ و همچنین در حوزه ادبیات کودک داشته باشیم، ناگزیر به شناخت پیشینه هستیم. برای بهبود اوضاع کتاب کودک نیز ما باید به مطالعه و پژوهش جدی در سرمنشا این جریان ادبی یعنی ادبیات کودک در دوران قاجار بپردازیم.

در آن دوران بسیاری از دینداران سنتی اتهاماتی مانند ترویج بی دینی و اباحه گری را به مدارس جدید وارد می آوردند. تصمیم انجمن معارف به انتشار کتاب علی پاسخی بود به این اتهامات و نفی ماهیت غیردینی مدارس جدید

به طور کل ادبیات کودک در دوره مشروطه و بیداری ایرانیان بسیار مهم بود، اما متاسفانه امروزه در اولویت ما نیست و نه سیاست گذاران و نه حتی روشنفکران و چهره های مهم فرهنگی دغدغه ای جدی در این حوزه ندارند.

رواج تالیف کتاب کودک پس از تاسیس مدارس نوین در ایران صورت گرفت؟

خیر. بر خلاف تصور اول کتاب جدید درسی تالیف و منتشر شد و بعد مدارس جدید تاسیس شدند. به عنوان مثال کتاب های تادیب الاطفال و الفبای مصور زمانی تالیف شدند که هنوز مدارس جدید در ایران وجود نداشت، اما پس از تشکیل انجمن معارف، بحث تالیف کتاب های درسی هم پیش آمد و کتاب علی نخستین کتاب درسی انجمن معارف است.

دلیل اینکه نخستین کتاب درسی یک کتاب دینی و در حوزه شرعیات تالیف شده، چیست؟

در آن دوران بسیاری از دینداران سنتی اتهاماتی مانند ترویج بی دینی و اباحه گری را به مدارس جدید وارد می آوردند. تصمیم انجمن معارف به انتشار کتاب علی پاسخی بود به این اتهامات و نفی ماهیت غیردینی مدارس جدید.

چرا این کتاب ها در دوره های بعد مورد بی توجهی نهاده شده و نسبت به تجدید چاپ آنها اقدامی نشد؟

از دوره احمدشاه و وزارت معارفی نصیرالدوله کتاب های درسی متحد می شوند. از همین دوره نظام آموزشی تفاوت پیدا نموده و کتاب های درسی مبتنی بر سوال، تمرین و امتحان می شوند. به دلیل در نظر دریافت این موارد در کتاب های درسی آثاری چون کتاب علی و تعلیم الاطفال از چرخه حذف شده و کتاب های درسی جدید جایگزین می شوند. در دوره پهلوی اول نیز کتاب های درسی یکسان به صورت اجباری برای همه مدارس تدوین می گردد.

همانطور که می دانید یحیی دولت آبادی در خانواده ای مشهور به بابی گری به دنیا آمد. پدرش میرزا سیدهادی دولت آبادی از طرف میرزا یحیی صبح ازل زعامت بخشی از ازلی ها را بر عهده گرفت و ملقب به اسم الله الودود شد. صبح ازل در وصیتنامه خود نیز میرزا یحیی دولت آبادی را به جانشینی انتخاب کرد و صاحب کتاب علی زعامت ازلی ها یا پیروان آیین بیانی را بر عهده گرفت. با این اوصاف اما می دانیم که او در جمله مشهوری گفته است که نجاست من به سید علی محمد باب و آثارش شرف دارد. آیا تالیفاتی چون کتاب علی پاسخی است به کسانی که او را ازلی می خواندند؟

درباره صندلی دینی میرزا یحیی دولت آبادی حرف های زیادی زده می گردد که تحلیل آنها را بهتر است متخصصان این حوزه انجام دهند. من با توجه به پژوهش هایی که درباره این شخصیت انجام دادم تلقی و برداشت شخصی خودم را برای شما مطرح می کنم.

به طور کل ادبیات کودک در دوره مشروطه و بیداری ایرانیان بسیار مهم بود، اما متاسفانه امروزه در اولویت ما نیست و نه سیاست گذاران و نه حتی روشنفکران و چهره های مهم فرهنگی دغدغه ای جدی در این حوزه ندارند

میرزا یحیی دولت آبادی در خانواده ای با گرایش های جدی بابی گری متولد می گردد. گرایش شخصی خودش به ازلی ها نیز ناشی از مطالعاتش در دوره جوانی است. با این اوصاف اما او در دوران بزرگسالی از این گرایش دست برمی دارد. ببینید به زعم من جریان ازلی و آیین بیانی در دوره قاجار و انقلاب مشروطه بیش از آنکه یک نوگرایی دینی و اعتقادی باشد، یک گرایش به اصلاح اجتماعی است و بسیاری از افراد با هدف اصلاحات اجتماعی و سیاسی در این دسته و رسته حضور پیدا کردند.

با مطالعه منابع مشهور تاریخی به جای مانده از دوران مشروطه می توان به این نتیجه رسید که ازلی ها صرفا یک جنبش و یک حزب سیاسی و اجتماعی بودند و افراد این گروه نیز هدف اصلی شان اصلاحات اجتماعی بود. بازهم در منابع تاریخی داریم که عملا این خود یحیی دولت آبادی بود که پرونده بابی گری و جریان ازلی در ایران را بست و این نشان از گرایش های شیعی او دارد.

پس از اینکه میرزا یحیی صبح ازل او را به جانشینی خود و زعامت ازلی ها منصوب کرد، این چهره برجسته انقلاب مشروطه حکم به توقف حرکات ازلی ها را داد و دستور داد تا همه ازلی ها به شیعه اثنی عشری بازگردند تا او دستور بعدی را بدهد. با وجودیکه دولت آبادی پس از این ابلاغیه به ازلی ها سال ها نیز زندگی کرد اما هیچگاه اطلاعیه دیگری نداد، بنابراین جریان بابی گری و ازلی گری در ایران برای همواره بسته شد.

همچنین شواهد دیگری نیز در دست هست که یحیی دولت آبادی اعتقادی به بابی گری و جریان ازلی به عنوان یک آیین نداشته است. او کتابی درباره امیرکبیر با عنوان توضیح حال میرزا تقی خان امیرکبیر می نویسد و از او بسیار تمجید می نماید. این در صورتی است که امیرکبیر حکم به اعدام باب داده بود و بسیاری از بابی ها نیز به حکم او اعدام شده و شورش شان سرکوب شد. به همین دلیل نیز بسیاری از نویسندگان بابی از امیرکبیر با القاب زشتی یاد نموده اند. میرزا یحیی همچنین به تفسیر نهج البلاغه نیز پرداخته و بارها باب را شماتت نموده است. بنابراین باید بپذیریم که حداقل از میان سالی تا سرانجام عمر دولت آبادی اعتقادی به جریان بابی و ازلی نداشته است.

منبع:مهر